Czy kiedykolwiek słyszałaś o tym, że pierwsze 1000 dni życia dziecka są najbardziej kluczowe dla jego rozwoju, wpływając nawet na życie dorosłe? Co ważne ten okres zaczyna się znacznie wcześniej, już na etapie życia prenatalnego maluszka. Chwila, chwila, ale co to właściwie w praktyce oznacza? Że jako przyszła mama, ze swoimi decyzjami i zachowaniami, masz OGROMNY wpływ na to, jak Twój maluch będzie się rozwijał w przyszłości – a potwierdza to relatywnie młoda, ale dynamicznie rozwijająca się dziedzina nauki, jaką jest epigenetyka. W uproszczeniu epigenetyka bada, jak procesy zachodzące na etapie planowania i początku ciąży wpływają na ekspresję genów. Tym samym dzięki niej (dziękujemy, nauko!) wiemy, co powinniśmy robić (a czego nie), by maluch prawidłowo się rozwijał – w tym obszarze naprawdę dużo od Ciebie zależy. Dowiedz się więcej o roli epigenetyki, by być lepiej przygotowaną do ciąży!
Jakie są założenia epigenetyki?
Co to oznacza, że epigenetyka zajmuje się wpływem czynników środowiskowych na ekspresję genów? Oznacza to, że takie czynniki jak dieta, styl życia (np. podejmowana aktywność fizyczna, zdrowie psychiczne mamy), stosowane używki, przeżywany stres czy ekspozycja na zanieczyszczenia, mogą wpływać na to, jak geny są „odczytywane”, czyli które geny są aktywne („włączone”), a które nie („wyciszone”). Uznaje się bowiem, że stan zdrowia dziecka jest warunkowany przez geny, ale jednocześnie zależy od tego, jak przekazane geny współdziałają z dietą, stylem życia i innymi elementami. Tym samym czynniki środowiskowe nie mają zdolności zmian sekwencji kodu genetycznego, ale poprzez modulowanie ekspresji genów wpływają na rozwój płodu oraz późniejsze zdrowie człowieka.
Epigenetyka zakłada więc, że rodzice za pomocą swoich zachowań mogą w pewien sposób „zaprogramować” geny przekazane dziecku w taki sposób, aby zapewnić mu zdrowie w przyszłości. Jako przykład na potwierdzenie tego założenia można podać badania na populacji Överkalix w północnej Szwecji, z których wynika, że sposób odżywiania matki na etapie ciąży wpływa na długość życia oraz zapadalność na choroby sercowo-naczyniowe (Vågerö D. et al. 2018). Co istotne, takie cechy są dziedziczone nie tylko w pierwszym, ale również w kolejnym pokoleniu.
Epigenetyka a planowanie ciąży – jaki jest związek?
Czy wiedziałaś, że umiarkowana aktywność fizyczna zwiększa płodność zarówno u kobiety, jak i mężczyzny? Przyjmowanie cynku na etapie planowania ułatwia zajście w ciążę? Troska o właściwą dietę sprzyja uzyskaniu prawidłowych parametrów jakości nasienia? Lub z drugiej strony – że nieuregulowana gospodarka hormonalna (w formie np. chorób tarczycy, insulinooporności czy PCOS) – może utrudniać poczęcie dziecka?
To tylko przykłady czynników epigenetycznych, które odgrywają dużą rolę już na etapie planowania ciąży i potwierdzają, jak ważne jest zwrócenie uwagi na zdrowy styl życia matki jeszcze przed poczęciem dziecka. To właśnie wtedy wiele kluczowych procesów rozwojowych ma swoje początki – a badania potwierdzają, że wprowadzenie pozytywnych zmian w okresie przedciążowym może wpływać na zdrowie dziecka na dalszych etapach życia. O jakich pozytywnych zmianach mowa? Przede wszystkim o wdrożeniu zróżnicowanej diety (bogatej w niezbędne składniki odżywcze), rozpoczęciu regularnej aktywności fizycznej, zadbaniu o odpowiednią opiekę medyczną, unikaniu substancji szkodliwych – a to wszystko uzupełnione o suplementację składników o potencjale epigenetycznym.
Odpowiednie planowanie ciąży daje więc parze szansę na modyfikację stylu życia zarówno matki, jak i ojca, co może pozytywnie wpłynąć na ekspresję genów u ich przyszłego maleństwa.
Suplementacja na etapie planowania oraz początku ciąży
Szczególnego znaczenia w kontekście epigenetyki nabiera suplementacja – i to zarówno na etapie planowania, jak i na początku ciąży. Chociaż bez wątpienia dostarczane w codziennych posiłkach składniki odżywcze są dla matki i dziecka najważniejsze, to zapotrzebowanie na niektóre z nich może być większe. Z tego powodu eksperci zalecają dodatkową suplementację uwzględniającą zwiększone potrzeby ciężarnych: na etapie planowania ciąży i w poszczególnych trymestrach. Jakie składniki powinny zawierać preparaty prenatalne?
- Rola kwasu foliowego
Dlaczego kwas foliowy ma takie znaczenie w obszarze ekspresji genów? Ponieważ wraz z witaminą B6 oraz B12 bierze udział w procesie metylacji DNA. Ten proces polega na tym, że tzw. grupy metylowe są przyłączane do nukleotydów DNA, wpływając na to, jak poszczególne fragmenty DNA są odczytywane. To jak naklejanie małych kolorowych naklejek na mapę. „Naklejki” wpływają na to, jak geny (fragmenty DNA) działają. Kwas foliowy to z kolei „mistrz korekty” – pomaga kontrolować liczbę grup metylowych, które są dodawane do DNA. I drugie ważne pojęcie – homocysteina – to substancja, którą mamy w organizmie. Kiedy jest za dużo homocysteiny, może to być niezdrowe dla przyszłej mamy i dla rozwijającego się dziecka podczas ciąży. Odpowiednia ilość kwasu foliowego w organizmie pomaga utrzymać zdrową równowagę, zapobiegając zbyt dużej ilości homocysteiny [Zimmer M. et al. 2020].
Warto podkreślić również, że kwas foliowy bierze udział w procesach podziałów komórkowych, wzrostu tkanek, produkcji białek i kwasów nukleinowych, jednocześnie zmniejszając ryzyko wystąpienia wad cewy nerwowej [Zimmer M. et al. 2020].
Przyjmowanie folianów ma więc istotną rolę do odegrania w kontekście prawidłowego rozwoju dziecka już na etapie planowania ciąży – lekarze zalecają, żeby rozpocząć suplementację co najmniej 12 tygodni przed poczęciem dziecka [Seremak-Mrozikiewicz A. i wsp. 2024]. Co istotne, w tym okresie kwas foliowy należy łączyć z jego aktywną (czyli metylowaną) formą, ponieważ nawet 50% kobiet planujących ciążę wykazuje obniżoną aktywność enzymu odpowiedzialnego za syntezę tego składnika (polimorfizm MTHFR). Zgodnie z najnowszym Stanowiskiem Ekspertów PTGiP [Seremak-Mrozikiewicz A. i wsp. 2024] od pierwszego trymestru do końca okresu karmienia piersią preferencyjnie zaleca się przyjmowanie produktów zawierających jedynie aktywną formę folianów w ilości 800 µg/dobę.
- Rola choliny
Podobnie jak kwas foliowy, cholina również ma potencjał epigenetyczny – jest źródłem wspomnianych już grup metylowych, które odpowiadają za regulację poziomu aktywności genów. Dzięki zdolności modulacji struktury DNA wszystkich komórek organizmu (w tym komórek jajowych oraz plemników) składnik ten wycisza niektóre geny. Liczne doniesienia naukowe wskazują, że spożywając cholinę, można zmniejszyć ryzyko pojawienia się np. zespołu Downa (ryzyko wzrasta nawet 8-krotnie przy zaburzeniach metabolizmu choliny!) [Jaiswal SK. et al. 2017], autyzmu czy wady cewy nerwowej [Adams i wsp. 2022 ]. Co więcej, wskazuje się, że ryzyko wystąpienia rozszczepu kręgosłupa zmniejsza się o 55%, bezmózgowia o 48% [Shaw GM et al. 2004], a rozszczepu wargi i podniebienia – o 30% [Shaw GM et al. 2006]). Jednocześnie cholina wpływa na optymalny rozwój mózgu płodu [Zeisel SH. 2013].
To jednak nie wszystko – badania wykazały, że cholina ma wpływ również na orientację przestrzenną, zdolności poznawcze czy pamięć wzrokową dziecka, co można zauważyć w drugim oraz siódmym roku jego życia [Adams J. et al. 2022]. Ważne jest jednak, by cholinie towarzyszyło DHA, ponieważ badania wykazały, że łączna suplementacja tych składników przez matkę przynosi lepsze efekty niż przyjmowanie ich osobno [Mun i wsp. 2019]. Podobny efekt możemy otrzymać, łącząc przyjmowanie choliny z kwasem foliowym, ponieważ cholina wspiera działanie tego składnika, którego Polki często nie metabolizują w wystarczającym stopniu [Seremak-Mrozikiewicz A et al. 2013].
- Rola DHA oraz EPA
DHA oraz EPA, czyli tzw. kwasy omega-3, mogą wpływać na zagnieżdżenie się zarodka w macicy, dzięki czemu zmniejszają prawdopodobieństwo wystąpienia takich sytuacji w trakcie ciąży jak niska masa urodzeniowa dziecka czy przedwczesny poród (aż o 85% mniejsze ryzyko przy stosowaniu 1000 mg DHA dziennie) [Dębski i wsp. 2014]. Przyjmowanie DHA w trakcie ciąży wpływa również na mniejszą liczbę przyjęć dziecka do szpitala po urodzeniu [Adams J. et al. 2022], co potwierdza, że spożywanie tych składników pozytywnie wpływa na zdrowie w przyszłości.
Co więcej, w trakcie prowadzonych badań, gdy kobieta suplementowała DHA, zaobserwowano możliwe zmniejszenie ryzyka makrosomii u noworodków – czyli „zbyt dużego dziecka” w stosunku do wieku ciążowego. Ta sytuacja pojawia się najczęściej z uwagi na nieprawidłową glikemię u matki w czasie ciąży, a DHA może wpływać na stężenie glukozy w osoczu na czczo [Adams J. et al. 2022].
Epigenetyka a ciąża – podsumowanie
Dziedziczenie ponad genami może się wydawać pewnym magicznym wymysłem, ale znaczenie epigenetyki potwierdzają liczne badania naukowe realizowane przez ostatnie lata. Pamiętaj więc o tym, że poprzez odpowiedni styl życia możesz wpłynąć zarówno na przebieg ciąży, jak i stan zdrowia swojego dziecka – począwszy od aktywności fizycznej, unikania stresu, niestosowania używek, a na wdrożeniu zbilansowanej diety kończąc. Ten ostatni element połącz z suplementacją wspomnianych składników, kluczowych dla właściwego rozwoju dziecka. Dbanie o siebie w okresie przedkoncepcyjnym i w ciąży to najlepszy start, jaki możesz zapewnić swojemu maluchowi.
Chcesz wiedzieć więcej na temat epigenetyki, planowania ciąży, suplementacji? Zajrzyj na nasz profil na Facebook’u, gdzie znajdziesz szereg cennych porad i wskazówek dla młodych mam. Możesz również napisać do nas prywatną wiadomość, jeśli jakaś kwestia budzi Twoje wątpliwości.
Źródła:
Adams i wsp. 2022: Evidence based recommendations for an optimal prenatal supplements for women in the US: vitamins nad related nutrients. Matern Health Neonatol Perinatol. 2022;8(1):4.
Czeczot H., Kwas foliowy w fizjologii i patologii, „Postępy Hig Med Dosw.” 2008, nr 62, s. 405–419.
Dębski R., Karowicz-Bilińska A., Oszukowski P., Paszkowski T., Spaczyński M., Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego dotyczące zastosowania suplementacji kwasem dokozaheksaenowym w profilaktyce porodu przedwczesnego. Ginekol Pol. 2014;85(4):318–20.
Drews K., Aktywne wspomaganie szlaku folianów – epigenetyczny wpływ choliny i witaminy B12 na rozwój ciąży, „Ginekol Pol.” 2015, nr 86, s. 940–946.
Carolin J. Moore et al.: Diet in early pregnancy: Focus on folate, vitamin B12, Vitamin D and Cholin. Canadian Journal of Dietetic Practice and Reaserch – vol. 81,2020.
Jaiswal SK, Sukla KK, Chauhan A, Lakhotia AR, Kumar A, Rai AK. Choline metabolic pathway gene polymorphisms and risk for Down syndrome: An association study in a population with folate-homocysteine metabolic impairment. Eur J Clin Nutr [Internet]. 2017;71(1):45–50.
Mun i wsp. 2019: Choline and DHA in Maternal and Infant Nutrition: Synergistic Implications in Brain and Eye Health. Nutrients. 2019;11(5):1125.
Seremak-Mrozikiewicz A et al. Archives of Perinatal Medicine 2013; 19:12-18.
Seremak-Mrozikiewicz A., Mechanizmy modulacji epigenetycznej w procesie programowania wewnątrzmacicznego, „Ginekologia i Perinatologia Praktyczna” 2016, t. 1, nr 2, s. 66–72.
Seremak-Mrozikiewicz A. i in. Stanowisko Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników w zakresie suplementacji folianów oraz warunków stosowania dodatkowej suplementacji choliny i witamin B6 i B12, w okresie przedkoncepcyjnym, ciąży i połogu, 2024.
Shaw GM, Carmichael SL, Laurent C, Rasmussen SA. Maternal nutrient intakes and risk of orofacial clefts. Epidemiology. 2006 May;17(3):285-91. doi: 10.1097/01.ede.0000208348.30012.35. PMID: 16570024.
Shaw GM, Carmichael SL, Yang W, Selvin S, Schaffer DM. Periconceptional dietary intake of choline and betaine and neural tube defects in offspring. Am J Epidemiol. 2004 Jul 15;160(2):102-9. doi: 10.1093/aje/kwh187. PMID: 15234930.
Weinhold B., Epigenetics: The science of change, „Environ Health Perspect” 2006, nr 114(3), s. 160–167.
Winczewska Z., Jak przygotować się do ciąży (suplementacja), dokument elektroniczny: https://zosiawinczewska.pl/jak-przygotowac-sie-do-ciazy-suplementacja/.
Zeisel SH. Nutrition in pregnancy: The argument for including a source of choline. International Journal of Women’s Health 2013;5:193-99.
Zimmer M., Sieroszewski P., Oszukowski P., Juras H., Fuchs T., Pawłosek A., Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników dotyczące suplementacji u kobiet ciężarnych, „Ginekologia i Perinatologia Praktyczna 2020” tom 5 numer 4.