[dane naukowe]
Rozpoczynasz właśnie starania o zajście w ciążę? A może już nosisz pod sercem swojego pierwszego lub kolejnego malucha? Bez względu na to, w jakiej sytuacji obecnie jesteś, szczerze Ci gratulujemy – przed Tobą niezwykle wyjątkowy okres, który na pewno zapamiętasz do końca życia. Trzymamy mocno kciuki, żeby Twoja ciąża przebiegła bezproblemowo, a wyczekane maleństwo urodziło się w pełni zdrowe. Powinnaś jednak wiedzieć, że jako przyszła matka możesz dodatkowo o to zadbać – dzięki świadomości tego, jakie największe zagrożenia mogą wystąpić w trakcie ciąży i znajomości sposobów, w jaki możesz wpłynąć na zdrowie swoje i Twojego malucha. Właśnie o tym piszemy w poniższym artykule – żebyś wiedziała więcej i mogła jeszcze skuteczniej zadbać o siebie oraz życie, które już niedługo sprowadzisz na świat.
Najważniejsze ryzyka w trakcie ciąży
Ryzyka związane z ciążą możemy podzielić na dwie grupy: dotykające matkę i dotykające dziecko. Ciężarna może mierzyć się m.in. z cukrzycą, nadciśnieniem tętniczym, chorobami przewlekłymi, infekcjami (np. cytomegalia, toksoplazmoza, kiła, różyczka, ospa wietrzna) czy chorobami autoimmunologicznymi, które mogą utrudniać przebieg ciąży i zwiększać ryzyko powikłań. W przypadku dziecka szczególnie martwimy się o to, że będzie się nieprawidłowo rozwijać w trakcie ciąży oraz urodzi się z wadą wrodzoną. Jakie są najważniejsze ryzyka związane z ciążą?
- Urodzenie dziecka z zespołem Downa
Trisomia 21, czyli tzw. zespół Downa, to losowa wada genetyczna, co oznacza, że nie jest dziedziczona po rodzicach. Prawdopodobieństwo urodzenia dziecka obarczonego tą wadą zwiększa się jednak wraz z wiekiem matki. Ryzyko jest najmniejsze, gdy matka ma ok. 20 lat, a staje się stosunkowo duże w momencie, w którym przyszła matka przekroczy 35. rok życia (wówczas kierowana jest obowiązkowo do poradni genetycznej). U kobiet zachodzących w ciążę po 40. roku życia ryzyko urodzenia dziecka z zespołem Downa wynosi aż 1/20.
- Urodzenie dziecka z autyzmem
Naukowcy wciąż nie są w stanie odpowiedzieć na pytanie, dlaczego dzieci rodzą się ze spektrum autyzmu. Wyróżniono jednak główne czynniki, które mogą się przyczyniać do tego zaburzenia rozwoju [Miles J. 2011]:
- czynniki genetyczne (np. zespół łamliwego chromosomu X)
- wiek matki (prawdopodobieństwo urodzenia dziecka z autyzmem wrasta o 10%, gdy matka ma ponad 30 lat, a aż o 50% – gdy matka ma 40 lat),
- komplikacje podczas porodu (np. przedwczesny poród czy niska masa urodzeniowa).
Posiadanie rodzeństwa z autyzmem również zwiększa prawdopodobieństwo, że urodzi się kolejne dziecko obarczone tym zaburzeniem (o 5-30%). Jednocześnie istnieje teoria głosząca, że infekcje wirusowe przebyte w ciąży mogą zwiększać to ryzyko.
- Poronienie
Utrata ciąży przed 22. tygodniem to stan, który dotyka nawet 15-20% ciąż, a 80% z nich przypada na pierwsze 12 tygodni ciąży. Zwykle stanowi rezultat tego, że ciąża nie rozwijała się prawidłowo. Dane statyczne wskazują, że wady chromosomalne płodu oraz inne wady genetyczne są odpowiedzialne aż za 80% poronień, rzadziej doprowadzają do tego zaburzenia hormonalne, choroby przewlekłe czy urazy brzucha. Istotne jest to, że także w tym przypadku starszy wiek matki zwiększa prawdopodobieństwo ich wystąpienia.
- Poród przedwczesny
Poród przedwczesny, czyli urodzenie dziecka między 23. a 37. tygodniem, stanowi istotne powikłanie w trakcie ciąży, które może wiązać się z różnymi konsekwencjami dla dziecka (w zależności od tego, jak długo znajdowało się w łonie matki). U przedwcześnie urodzonych dzieci mogą pojawiać się m.in. trudności emocjonalne, problemy poznawcze, opóźnienia i zaburzenia rozwoju mowy, a także inne braki rozwojowe.
Dane Światowej Organizacji Zdrowia wskazują, że od 5 do 18% dzieci na świecie rodzi się za wcześnie, co wciąż, pomimo rozwoju medycyny, stanowi wyzwanie dla specjalistów zarówno w obszarze rozpoznania, jak i ograniczenia tej sytuacji. Na przedwczesne zakończenie ciąży może mieć bowiem wpływ szereg czynników, wśród których przykładowo wymienimy nadmierny stres, stan zapalny, cukrzycę, niedowagę lub nadwagę, a także nawet nieprawidłowe odżywianie się (niedostarczanie dziecku wystarczającej ilości składników odżywczych) – i to już na etapie planowania ciąży.
Jak można wpłynąć na wymienione sytuacje?
Na pewno doskonale wiesz, że każdej kobiecie w ciąży zaleca się regularne wizyty u lekarza (nie tylko ginekologa – zwłaszcza gdy występują u niej choroby przewlekłe), rezygnację z używek (papierosy, alkohol, środki psychoaktywne), dbanie o regularną aktywność fizyczną oraz zdrowe odżywianie (w tym utrzymanie prawidłowej masy ciała – zarówno niedowaga, jak i otyłość mogą utrudnić przebieg ciąży). Oczywistym jest również, że w trakcie tych 9 miesięcy (a najlepiej już na etapie planowania ciąży) należy redukować poziom odczuwanego stresu.
Co więcej, badania naukowe potwierdzają, że niektóre składniki pokarmowe mogą wpływać na prawdopodobieństwo występowania wybranych trudnych sytuacji ciążowych. Wśród najważniejszych z nich wymieniane są: kwas foliowy, cholina oraz DHA, które tworzą tzw. trio mocy, mające kluczowe znaczenie dla prawidłowego rozwoju malucha. Jaka jest rola każdego z tych składników?
- Kwas foliowy
Już od wielu lat wiemy, że kwas foliowy to składnik, którego niedostateczne podaż w diecie jest odpowiedzialna za zwiększanie ryzyka wystąpienia wad cewy nerwowej (czyli np. rozszczepu kręgosłupa, przepukliny mózgowej czy bezmózgowia) [Zimmer M. et al. 2020]. Ale to nie jego jedyne działanie – uczestniczy także m.in. w procesach podziałów komórkowych, wzrostu tkanek oraz produkcji neuroprzekaźników (dopaminy, adrenaliny itd.). Chroni również przed anemią wynikającą z niedoboru folianów [Zimmer M. et al. 2020]. Jak więc widzisz, jego znaczenie jest niepodważalne – a staje się dużo bardziej istotne, odkąd wiemy, że nawet 50% kobiet planujących ciążę ma obniżoną zdolność metabolizowania syntetycznego kwasu foliowego (z uwagi na tzw. polimorfizm MTHFR) [Seremak-Mrozikiewicz A. et al. 2013]. Z tego względu oprócz spożywania żywności naturalnie zawierającej foliany (ciemnozielone warzywa liściaste, pełnoziarniste produkty zbożowe, orzechy czy nasiona) zaleca się suplementację również aktywnej formy kwasu foliowego – metylofolianu, który jest łatwo wykorzystywany przez organizm [Seremak-Mrozikiewicz A. et al. 2024].
Jednocześnie badania wskazują na to, że by zachować skuteczność funkcjonowania, kwas foliowy powinien być przyjmowany wraz z witaminami B6 i B12 – wówczas na skutek procesu metylacji DNA, może zmniejszyć uszkodzenia jego struktury. Co więcej, obniża stężenie homocysteiny (substancji obecnej w organizmie), podwyższony jej poziom we krwi zaobserwowano u kobiet ciężarnych, u których doszło do stanu przedrzucawkowego, przedwczesnego oddzielenia się łożyska oraz utraty ciąży [Zimmer M. et al. 2020].
- DHA i EPA
Najnowsze badania potwierdzają, że kwasy omega-3 – głównie właśnie DHA – mają znaczenie już na etapie planowania ciąży. Wspierają bowiem proces zagnieżdżenia zarodka w macicy, co może zmniejszać ryzyko pojawienia się komplikacji w trakcie ciąży [Sarsmaz et al. 2016]. To jednak nie jedyny powód, dla którego zaleca się spożywanie produktów bogatych w kwasy omega-3. DHA obniża ryzyko m.in. przedwczesnego porodu (nawet o 85%), niskiej masy urodzeniowej dziecka czy oklejenia się łożyska [Dębski i wsp. 2014]. Co więcej, badania wskazują, że noworodki, których matki suplementowały DHA, są rzadziej przyjmowane do szpitala po urodzeniu, co oznacza, że ten składnik skutecznie wspiera rozwój maluchów w łonie matki [Adams J. et al. 2022]. Istotne działanie ma również inny nienasycony kwas tłuszczowy – EPA. Wpływa on na ekspresję genów kodujących białka odpowiedzialne za transport kwasów omega-3, do łożyska, czyli ma wpływ na ułatwienie dopływu DHA do płodu [Larqué E, et al. 2006].
Jednocześnie jednak aż 90% przyszłych matek nie przyjmuje wystarczającej ilości tych składników z diety, co jest związane przede wszystkim z tym, że kwasy omega-3 znajdują się głównie w tłustych rybach morskich – a do dobrej jakości ryb mamy ograniczony dostęp. Z tego powodu kobietom zaleca się suplementację również tego składnika.
- Cholina
Na początkowym okresie ciąży cholina wykazuje potencjał epigenetyczny, co oznacza, że wpływa na ekspresję genów – nie jest w stanie ich zmienić, ale uczestniczy w ochronie i naprawie DNA, wyciszając niektóre geny, a przez to wpływając na zdrowie dziecka w przyszłości. Przeprowadzone badania wykazały, że zaburzenia w metabolizmie choliny mogą wiązać się np. ze zwiększonym prawdopodobieństwem urodzenia dziecka z zespołem Downa – i to aż o 8 razy [Jaiswal SK. et al. 2017]. Staje się to o tyle istotne, że zgodnie z najnowszymi badanami kobiety coraz później zachodzą w ciążę, a jednocześnie aż 90% ciężarnych spożywa za małą ilość tego składnika z dietą.
Co więcej, wyniki badań wskazują, że wyższe spożycie choliny przed ciążą może zmniejszyć ryzyko:
- rozszczepu kręgosłupa o 55% [Shaw GM et al. 2004],
- bezmózgowia (czyli śmiertelnej wady wrodzonej, gdy dziecko rodzi się bez mózgu oraz czaszki i szybko umiera) o 48% [Shaw GM et al. 2004],
- wystąpienia rozszczepu wargi i podniebienia o 30% [Shaw GM et al. 2006],
- wystąpienia stanu przedrzucawkowego u matki [Zeisel SH. 2013].
Jednocześnie cholina wspiera działanie kwasu foliowego (którego, jak wiemy, organizm często nie metabolizuje w wystarczającym stopniu), a także usprawnia transport DHA w centralnym układzie nerwowym, wpływając pozytywnie na funkcje poznawcze, rozwój struktur mózgu oraz oczu dziecka [Mun i wsp. 2019]. Najnowsze rekomendacje z 2022 z USA wskazują, że cholina może wpływać także na zmniejszenie ryzyka pojawienia się autyzmu u dziecka. Cholina jest więc ważna dla prawidłowego rozwoju dziecka, a zapotrzebowanie na nią u ciężarnej jest na tyle duże, że najnowsze stanowisko Ekspertów PTGiP z 2024 r. zaleca jej codzienną suplementację [Seremak-Mrozikiewicz i wsp. 2024].
Podsumowanie
Chociaż medycyna bardzo intensywnie się rozwija, to ciężko zakładać, że kiedykolwiek będziemy w stanie wyeliminować wszystkie możliwe ryzyka, które wiążą się z zajściem w ciążę. Badania jednak wyraźnie wskazują, że jeśli planujesz pierwsze lub kolejne dziecko, możesz zmniejszyć prawdopodobieństwa wystąpienia niektórych stanów. Regularne wizyty u lekarza, zdrowa dieta, umiarkowana aktywność fizyczna, unikanie stresów oraz przemęczania się, rezygnacja z używek , a do tego właściwa suplementacja wymienionych powyżej składników (a także innych zaleconych przez lekarza) to najlepsze sposoby na to, żebyś zadbała o zdrowie swoje jako przyszłej mamy, jak i noszonego pod sercem malucha.
A jeśli chcesz wiedzieć jak najwięcej na ten temat, zaglądaj regularnie na nasz profil na Facebook’u, który pełny jest cennych rad i wskazówek zarówno dla przyszłych, jak i obecnych mam. Zawsze możesz również napisać do nas prywatną wiadomość – z chęcią odpowiemy na wszystkie Twoje pytania i rozwiejemy wątpliwości krążące Ci po głowie.
Źródła:
Adams i wsp. 2022: Evidence based recommendations for an optimal prenatal supplements for women in the US: vitamins nad related nutrients.
Brynge M., Sjoqvist H., Gardner R., Lee B., Dalman C., Karlsson H., Maternal infection during pregnancy and likelihood of autism and intellectual disability in children in Sweden: a negative control and sibling comparison cohort study, The Lancet Psychiatry vol. 9 number 10.
Carolin J. Moore et al.: Diet in early pregnancy: Focus on folate, vitamin B12, Vitamin D and Cholin. Canadian Journal of Dietetic Practice and Reaserch – vol. 81,2020.
Dębski R., Karowicz-Bilińska A., Oszukowski P., Paszkowski T., Spaczyński M., Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego dotyczące zastosowania suplementacji kwasem dokozaheksaenowym w profilaktyce porodu przedwczesnego. Ginekol Pol. 2014;85(4):318–20.
Jaiswal SK, Sukla KK, Chauhan A, Lakhotia AR, Kumar A, Rai AK. Choline metabolic pathway gene polymorphisms and risk for Down syndrome: An association study in a population with folate-homocysteine metabolic impairment. Eur J Clin Nutr [Internet]. 2017;71(1):45–50.
Larqué E, Krauss-Etschmann S, Campoy C, Hartl D, Linde J, Klingler M, et al. Docosahexaenoic acid supply in pregnancy affects placental expression of fatty acid transport proteins. Am J Clin Nutr [Internet]. 2006 Oct 1 [cited 2021 Nov 29];84(4):853–61.
Miles, J. H. (2011). Autism spectrum disorders-A genetics review. In Genetics in Medicine (Vol. 13, Issue 4, pp. 278–294). Nature Publishing Group. https://doi.org/10.1097/GIM.0b013e3181ff67ba
Mun JG, Legette LL, Ikonte CJ, Mitmesser SH. Choline and DHA in Maternal and Infant Nutrition: Synergistic Implications in Brain and Eye Health. Nutrients. 2019 May 21;11(5):1125.
Sarsmaz K, Goker A, Micili SC, Ergur BU, Kuscu NK. Immunohistochemical and ultrastructural analysis of the effect of omega-3 on embryonic implantation in an experimental mouse model. Taiwan J Obstet Gynecol. 2016 Jun;55(3):351-6.
Seremak-Mrozikiewicz A. et al. Archives of Perinatal Medicine 2013;19(1):12-18.
Seremak-Mrozikiewicz A. i in. Stanowisko Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników w zakresie suplementacji folianów oraz warunków stosowania dodatkowej suplementacji choliny i witamin B6 i B12, w okresie przedkoncepcyjnym, ciąży i połogu, 2024.
Shaw GM, Carmichael SL, Laurent C, Rasmussen SA. Maternal nutrient intakes and risk of orofacial clefts. Epidemiology. 2006 May;17(3):285-91. doi: 10.1097/01.ede.0000208348.30012.35. PMID: 16570024.
Shaw GM, Carmichael SL, Yang W, Selvin S, Schaffer DM. Periconceptional dietary intake of choline and betaine and neural tube defects in offspring. Am J Epidemiol. 2004 Jul 15;160(2):102-9. doi: 10.1093/aje/kwh187. PMID: 15234930.
Wierzajska R. et al. Dietary intake of DHA during pregnancy: a significant gap between the actual intake and current nutritional recommendations. Rocz. Panstw. Zakł. Hig. 2018;69(4):381-386.
Zimmer M., Sieroszewski P., Oszukowski P., Juras H., Fuchs T., Pawłosek A., Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników dotyczące suplementacji u kobiet ciężarnych, „Ginekologia i Perinatologia Praktyczna 2020” tom 5 numer 4.